(Jordan) Kì quan thế giới Petra - Thành phố hoa hồng

TOPIC GỐC

20-12-2011, 02:43 AM
Loạt bài này đáng ra nằm trong topic lớn về Trung Đông, nhưng chờ viết xong về Jerusalem, Israel e rằng lâu quá. Mà không chia sẻ về Petra thì quả là đáng tiếc, cũng chưa có ai viết rõ về nơi này trên diễn đàn. Lại cố viết cho đỡ mốc bàn phím...

***

Thuở còn bé tí, tôi được đọc cuốn "Bảy kì quan thế giới" viết về các kì quan cổ đại đã quá nổi tiếng, mà đến nay chỉ còn lại Kim tự tháp Ai Cập. Phần sau của cuốn sách, tác giả liệt kê thêm những công trình khác cũng xứng đáng thuộc loại kì quan, từ những cột đá khổng lồ ở Balbek, Colosseum vĩ đại, Vạn lý trường thành kì vĩ. Trong đó có một phần nói về Petra...


Chuyện kể là khoảng hai trăm năm trước, có một gã phiêu lưu, một nhà thám hiểm người Thụy Sĩ đã lang thang khắp vùng đất Hồi giáo. Ông đã sống mấy năm với người Hồi, nói tiếng Ả Rập thành thạo, để râu và sinh hoạt y như người Ả Rập, và lang thang theo các đoàn thương nhân, đến nỗi người bản địa cũng không nhận ra rằng ông là người châu Âu. 

Một ngày kia trong một chuyến du hành ngang qua vùng đất nay là vương quốc Jordan, ông được nghe một truyền thuyết rằng đằng sau những dãy núi kia có một thành phố hoang, một vùng đất huyền bí của những vị vua, những người đã chết, của những linh hồn. Bản thân người kể cũng chỉ nghe kể lại, truyền khẩu nhiều đời, chứ chưa một ai dám đến đó. Nhà thám hiểm rất háo hức muốn đi, nhưng đoàn người đã di chuyển và ông không thể tách đoàn, tuy nhiên ông đã quyết sẽ tìm ra sự thật.

Sau đó, ông đã quay lại vùng đất này cùng một đoàn người khác. Tại đây viện cớ muốn lên núi hiến tế một con dê cho tiên tri Aaron, ông đề nghị đoàn người chờ một ngày, rồi một mình cưỡi ngựa đi vào núi. Đi được một lúc, ông vứt con dê đi, rồi lang thang khắp nơi để tìm vùng đất huyền bí kia. Ông tìm mãi mà chẳng thấy gì, đến khi sang chiều đành phải quay lại thì bỗng thấy có một cái gì đó hình dáng không tự nhiên trên cao. Nhìn lên thì đó là một vòm cổng lớn ló ra trên tàn cây khô, mà lúc trước ông đã không thấy. Vội vàng trèo qua những tảng đá vỡ, ông phát hiện một khe núi rất hẹp dài ngoằn nghèo, hai bên có dấu tích bàn tay con người.

Lao theo con đường bí mật hoang vu, cuối cùng ông đã thấy cái mà người Ả Rập truyền đời nhau kể lại: Cả một thành phố tạc vào trong đá, im lìm trong bóng chiều. Sững sờ không tin vào mắt mình, ông gần như chết lặng. Giữa tất cả các công trình vĩ đại im lặng, đột nhiên ông hoảng sợ, hoảng hốt bỏ chạy. Cho đến tận gần tối ông mới chạy về được nơi đoàn người đang chờ. Và ông im lặng không nói một lời nào với bất kì ai về điều đã thấy, cho đến khi ông về đến Cairo.

Câu chuyện đó là vào năm 1812, nhà thám hiểm tên là Johann Ludwig Burckhardt. Và nơi mà ông tìm thấy là thành phố đã ngủ yên gần một nghìn năm, thành phố Petra huyền thoại.

 Visa

Như tôi đã viết trong topic Trung Đông - Israel, thủ tục đi để có thể ra vào Jordan từ Israel không dễ dàng. Lên ĐSQ Jordan tại Tel Aviv, nhận được thông báo là mời chờ 3 tuần xác minh. Chấp nhận rủi ro để Hộ chiếu lại công ty dịch vụ, thì được bảo là giỏi lắm 2 tuần có Visa. Đến Jerusalem quyết mua tour, nhà tour nói sẽ cố gắng lo cho vào Jordan 2 ngày. Đến Eilat, bên tour lo cho vào được Jordan thì bên Israel lại chỉ cho ra trong vòng 1 ngày vì Single Visa. Cuối cùng đành chấp nhận.

Cũng vì chỉ có một ngày cho một nơi tuyệt vời đến thế, chúng tôi chỉ là cưỡi ngựa xem hoa, chạy như ăn cướp. Dự định sẽ dành ngày rưỡi lang thang khám phá cho bằng sạch thế là đi tong. Thực sự đến đó xong càng tiếc vì mình không được ở lại thêm, đặc biệt là nếu có một đêm trăng nơi đây thì mới đúng là huyền hoặc. Cũng an ủi là dù sao cũng đã đến được, ngắm được, cảm nhận được một phần nào.

Thực tế chúng tôi không có Visa Jordan, mà chỉ có dấu nhập cảnh vào khu vực kinh tế đặc biệt Aquaba của Jordan thôi. Dấu này có giá trị một tuần, vì đi theo tour nên người nhà tour sẽ đảm bảo cho việc đi ra khỏi Aquaba và về. Thực tế thì ở Jordan lót tay lách luật được, Israel thì không thể.

Vòng kiểm soát ở đất Jordan

Thành phố Aquaba lùi lại sau lưng

On the way

Chiếm chỗ phía trên của chiếc xe 12 chỗ, người hướng dẫn viên nhiệt tình giới thiệu về đất nước Jordan, về vị vua, hoàng hậu và hoàng tử mà anh ta tỏ ra khá kính trọng (không đến nỗi rất kính trọng). Tôi cũng nhớ đã thấy ảnh của ba vị này treo chính giữa sảnh đón trong ĐSQ Jordan, cũng như thông tin về họ trên mạng, do đó cũng không quan tâm lắm. Anh lái xe cũng giới thiệu sơ lược về đất nước Jordan, với 70% là sa mạc khô cằn. Anh ta tránh nói tới những chuyện liên quan với Israel, tôn giáo hay thế giới phương Tây.

Chỉ ra khỏi Aquaba một chút, là đã gặp núi, những ngọn núi kiểu chỉ toàn đá tảng khô cằn không sự sống, và rồi sa mạc tiếp ngay trước mắt.

Dòng lịch sử

Thời gian trôi qua trên vùng đất này và được ghi chép lại rời rạc. Nằm trong khu vực của những đoàn người du cư, du mục, du thương, nhưng chỉ là nơi qua lại, ít chốn định cư. Trong Kinh thánh - cuốn sách ghi chép tương đối có hệ thống - vùng đất này thường được gọi chung là hoang địa, nơi không có người sinh sống, không có nhiều cây cối, và thiếu nước.

Đế quốc Ai Cập từ 1500 năm trước Công nguyên đã từng vươn tay đến đây, nhưng cũng chỉ là ảnh hưởng, chứ không cai trị thực sự. Sau đó những người Nabanean - cư dân du cư bán đảo Ả Rập đã dần tập hợp lại, hình thành một số khu định cư nhỏ, trong đó có thung lũng nhỏ mà ngày nay là Petra. Rồi họ hình thành vương quốc, một dòng vua đã đóng đô ở thành phố này, trước khi rời đi Damascus (Đa-mát). 

Quân Hy Lạp thời Macedonia của Alexandria đại đế cũng đã từng tràn qua đây, đem đến thành phố hơi thở của văn hóa Hy Lạp. Tiếp đến là La Mã, rồi lại Byzance, Hồi giáo. Khi các đoàn quân thập tự chinh tiến đến đây thì thành phố đã hoang tàn rồi. Và khi Saladin đánh bại Thập tự chinh, thì Petra bị lãng quên dần. Người Châu Âu không còn biết đến nó, mà người Ả Rập cũng dần quên nó luôn, dù nó vẫn ở đó, vẫn rực rỡ trong nắng chiều.


Trên hoang địa ngày nay, vẫn có những người Ả Rập với cỗ xe đa năng của họ, như nghìn năm qua vẫn thế

 King's road

Người lái xe chỉ về phía trước, nói: "Con đường này do vua Hussen bỏ tiền ra làm" (vua Hussen là cha của vị vua hiện nay). Tôi thầm nghĩ, tiền của vua, hay tiền của quốc gia, của người dân?

Thôi, dù sao con đường này cũng đã được mang tên King Hussen rồi.

Có lúc đường cũng chia ngả, giữa hoang địa mênh mông

The guard

Tại chỗ dừng chân, trong khi mọi người đi quầy bán hàng thì tôi ra ngoài. Chỗ này trên cao, gió rất rét, lạnh lẽo.

Để ý thấy một cột đá được xếp kì lạ giữa bãi hoang, canh một bụi cây khô. Không biết cột đá này được xếp với ý gì.

Tôi chỉ tưởng tượng rằng, thuở xa xưa, người ta xếp những cột đá này để đánh dấu đường, bởi đường xưa trên hoang địa thật khó tìm và khi đến ngả rẽ có thể không nhận ra. Dần dần việc nhìn thấy cột đá bên đường cũng là dấu hiệu đúng hướng, và nó trở thành một phần của niềm khát khao. Người lữ khách sẽ mong nhìn thấy cột đá, và hanh phúc khi nhìn thấy cột đá. Rồi dần dần, kể cả khi những con đường hiện đại được làm nên, những tấm biển chỉ dẫn được dựng, thì cây cột hi vọng vẫn còn đó, vẫn được xếp lên ở đó, như một biển chỉ đường, một lời chúc may mắn, một lời cầu nguyện.

Chẳng biết tưởng tượng đó có đúng với sự thực của người Jordan không, nhưng với tôi, thì nó là như vậy.

Vĩnh biệt cột đá - người lính gác hoang địa. Chắc là tôi sẽ không bao giờ gặp lại.

Musa Wadi

Chúng tôi tiến và Musa Wadi - Thung lũng của Musa (Moise).

Kinh thánh Do Thái kể rằng khi Moise dẫn đoàn người hàng trăm ngàn băng qua sa mạc để tìm về Đất Hứa, ông đã dẫn họ qua đây. Khi đó đoàn người đông nghịt dẫn cả gia súc đã cạn kiệt nguồn nước, và khát khô cổ. Như mọi lần, họ lên tiếng oán trách ông đã dẫn họ đi, làm họ chết khô giữa sa mạc. Giận dữ và thương xót họ, Moise cầu khấn đấng Jehovah - Thượng đế, và đập cây gậy vào vách đá. Từ vách đá một dòng nước phun ra, đủ cho tất cả mọi người dùng. 

Theo truyền thuyết của người bản địa, nơi Moise đập gậy lấy nước chính là thung lũng này, do đó mang tên ông. Khi người Ả Rập theo Hồi giáo chấp nhận Kinh Do Thái, thì thung lũng này trở nên thiêng liêng.

Sự thực là giữa vùng hoang địa, thung lũng này có một lợi thế đặc biệt: đó là giữ được nước - tài nguyên quý giá nhất. Vùng này vẫn có mưa trong một số thời gian nhất định, nhưng nước nhanh chóng ngấm xuống cát hoặc bay hơi mất. Nhưng tại giữa thung lũng này có gốc là đá nên nước đọng lại được. Từ mấy trăm năm trước Công nguyên, cư dân đã biết lợi dụng những hang hốc trong lòng đá để giữ nước. Nhờ đó nơi này trở thành một nơi cực kì quan trọng để nghỉ chân trên con đường thương mại giữa phương Đông và Ai Cập, đặc biệt là con đường Tơ lụa và Gia vị. Các đoàn thương nhân qua đây đều dừng chân nghỉ ngơi, mua nước trước khi tiếp tục hành trình băng sa mạc.

Hệ thống tích và giữ nước của nơi đây đã trở nên hoàn thiện và là cơ sở cho kì quan - thành phố Petra.

Ngày nay, Petra chỉ là một thị trấn chuyên phục vụ khách du lịch nghỉ đêm, nằm bên ngoài thành phố cổ...

Petra ticket

Chuyện vé vào Petra cũng khá hay ho. Để kích thích du khách ngủ đêm tại thị trấn du lịch (với giá không hề rẻ), Jordan có chính sách là nếu vé vào cửa trong 1 ngày thì 100 USD, còn vé vào cửa trong 2 ngày thì 50 USD !!! Du khách muốn vào hai ngày thì ngày thứ hai phải có một dấu xác nhận của chỗ lưu trú nào đó. Mà ngoài thị trấn kia ra, trong vòng bán kính cả mấy chục km toàn là sa mạc.

Thế nhưng chúng tôi lại vào cửa với cái vé loại 50USD, mà bác H còn đoán rằng đó là vé cạo sửa. Bên du lịch và bên canh cửa cũng liên kết với nhau cả rồi, hai bên cùng có lợi.

Qua khỏi cổng kiểm soát, chúng tôi bắt đầu tiến vào con đường dẫn về phía thành phố, nơi 200 năm trước Ludwig đã đi, và hai nghìn năm trước những đoàn thương gia đã đi.

 (Jordan) Kì quan thế giới Petra - Thành phố hoa hồng

Những công trình khắc tạc vào đá đầu tiên hiện ra, nhưng là những công trình dở dang. Người ta xác định những chạm khắc này có từ khoảng đầu Công nguyên, và bị bỏ dở đã gần hai nghìn năm. Gió cát, mưa đã bào mòn đi những lớp đá. Mà rồi chúng cũng sẽ trở về với bản chất là khối đá mà thôi.

Chúng có thể là các ngôi mộ, những nhà nguyện, nơi thờ các vị thần bảo hộ cho gia tộc của tầng lớp cao nhất trong cộng đồng Petra thuở ấy.

Một lăng mộ, hay một ngôi nhà ?

Wadi Al Mudhlim

Trước khi bắt đầu bước vào khe núi nổi tiếng Siq, ngay bên phải hiện ra một đường hầm tối. Đường hầm này gọi là Wadi Al Mudhlim, là cống dẫn nước ngầm được người xưa xây dựng từ trước Công nguyên.

Nước từ các vách đá xung quanh được gom lại chảy qua đường hầm này vào một hệ thống bể cống và bể chứa nằm trong núi, nối với bể lớn ở trung tâm thành phố. Chính nhờ những hệ thống này mà Petra luôn đầy đủ nước sinh hoạt và còn bán cho các thương nhân.

The Siq

Hành trình bước vào khu di tích Petra được tính từ khi bước vào THE SIQ - khe núi hẹp được tạo thành bởi các dòng nước hàng trăm nghìn năm, và bởi con người hàng nghìn năm trước.

Xưa kia, giữa hai vách đá có một vòm cổng lớn, nhưng cổng đó đã bị sập mới hơn trăm năm trước. Thật đáng tiếc khi nó đã đứng đó hai nghìn năm rồi, và đó cũng là vòm cổng mà nhờ nó Ludwig tìm ra Petra

Bắt đầu tiến vào khe núi, vách đá hai bên ngày càng cao lên, nuốt chửng lấy con đường phía dưới

Khe núi do kiến tạo, nhưng được nước chảy trong hàng thiên kỉ mài mòn, những khi có mưa lũ thì nó ngập đầy nước. Rồi người Nabatean đến đây, họ đào các kênh dẫn nước khác, và khe núi trở thành lối vào thành phố, một lối vào kín đáo và an toàn. Chỉ với ít người canh gác, các kẻ thù đều hầu như không thể vượt qua được.

Khe núi này dài đến 1.5km, ngoằn ngoèo uốn éo rất thú vị.

Và đến giờ, hẳn mọi người cũng đoán được tại sao nơi đây được gọi là "Thành phố Hoa hồng" (Rose city). Bởi màu sắc của đá trong ánh nắng chuyển từ vàng sang cam rồi hồng đỏ, màu của sa thạch đỏ rực rỡ như hoa hồng.

30-12-2011, 09:49 PM

 Siq

Petra tiếng Hy Lạp có nghĩa là "đá", bởi đơn giản thành phố được khắc vào trong đá.

Hai bên vách đá là hai máng nước được cư dân tạo ra từ xưa. Những khe núi được xây đập ngăn thành những bể nước, rồi từ đó có những vòi nước chảy theo các máng này đi khắp nơi. Hệ thống này xưa kia còn có một lớp nắp đá được gắn bằng đất sét vào máng, tạo thành những đường ống chắc chắn.

Thời gian đã phá hủy lớp nắp, chỉ còn máng nước vẫn còn đó.

Lại tiếp tục hẻm núi với màu hồng rực huyền ảo

Và bên vách có những bụi cây khô kiên trì bám trụ

02-01-2012, 04:09 PM

Wonder in the Rock

Sau cả tiếng đồng hồ thơ thẩn trong khe núi dài hun hút, cuối cùng đã gặp điều kì diệu nhất.

Thực sự xúc động khi từng bước tiến lên, là điều kì diệu lại hiện ra một chút

Ảnh không thể diễn tả hết, nhưng có lẽ cũng phần nào

Kì quan thế giới Petra - Thành phố hoa hồng

 Originally Posted by VKO 

Bác Chitto ơi, bác đi theo tour của bọn nào đấy, cho bọn em địa chỉ với (bọn em có thể đi từ Egypt hoặc Israel, 2 nước này có visa rồi). Mấy tuần nữa bọn em lên đường rồi mà visa Jordan vẫn chưa xong, nếu liên hệ với cty DL thì chắc ok. Bác cho em xin contact nhé. Thanks bác!!!

Tôi cũng không nhớ được tên của Công ty du lịch, trong sổ ghi chép cũng không ghi !!! Cty này đặt văn phòng ngay bên cạnh cái Tourist Information Office tại Jerusalem. 

@Danngoc: Đúng là được tu sửa rất nhiều. Bức tranh được người châu Âu vẽ cách đây trăm năm cho thấy cây cột đổ, nay đã được dựng lại.

Tuy nhiên những bức tượng trên tường thì bị bào mòn trong khoảng trăm năm nay thật là nhanh. Hai nghìn năm vẫn còn sắc nét, mà trăm năm đã gần như mất hẳn.

Treasury

Công trình kì vĩ này có tên tiếng Ả Rập là Al-Khazna, nghĩa là Kho báu, vì người Ả Rập từng tin rằng trên đỉnh kia có một kho châu báu lớn được dấu, mà họ không thể, cũng không dám trèo lên để lấy. Người châu Âu cũng dùng tên đó - Treasury - tuy rằng đã chứng tỏ rằng chẳng có kho báu nào cả.

Công trình không chỉ có bề mặt hoành tráng, mà còn đào sâu vào trong lòng núi hàng chục mét, tạo thành những căn phòng vuông rộng lớn, và cá phòng nhỏ sâu hơn nữa. Tiếc rằng khi chúng tôi đến, thì vì mấy năm trước người ta phát hiện ngay bên dưới bậc cửa là cả một hệ thống hầm lớn nữa, nên không cho vào. Một nơi mà hai trăm năm bao nhiêu người đến vẫn dẫm lên, gần đây mới phát hiện ra, đủ biết trong lòng Petra còn ẩn dấu rất nhiều bí mật.

Công trình vĩ đại được đục thẳng vào đá này dùng để làm gì, trong nhiều năm người ta vẫn không chắc chắn. Có thể là một ngôi đền thờ các vị thần, cũng có thể là một cung điện hoàng gia.

Cho đến khi đào thấy các hầm bên dưới, người ta tin rằng đây là một khu lăng mộ của hoàng gia Natabean, được đục từ khoảng những năm 60 Trước Công nguyên - 50 Công nguyên. Những hình ảnh của nữ thần Hy Lạp, chiến binh Amazon trên tường cho thấy tín ngưỡng Hy Lạp của thời đó. Và kiến trúc thì rõ là La Mã rồi.

 Originally Posted by danngoc 

Kiến trúc này, theo tôi là phong cách La Mã chứ không phải Hy Lạp

Tôi đã sai thật, đây là kiến trúc La Mã. Ngoài ra nơi đây còn có dấu tích mang hình dáng của Ai Cập (những kiểu kim tự tháp, cột Obelisk), và phong cách Trung Đông (mái chóp hình tròn).

Bên cạnh Treasury là một công trình tạc sâu vào đá nữa, cũng rất ấn tượng.



Và chỉ đi vài bước tiếp theo, hàng loạt công trình đục vào đá hiện ra. Có cảm giác rằng xưa kia đây là một thành phố được xây dựng như bao thành phố khác. Rồi một ngày Thượng đế đã đổ ụp lên đây những khối đá lớn, chôn vùi chúng vào trong lòng núi, cho đến khi có người tìm ra.

Có thể thấy tít xa xa, là những công trình đục sâu vào núi trên cao...



Những công trình còn đang dang dở

28-11-2012, 09:34 PM

Kì quan thế giới Petra - Thành phố hoa hồng

Hôm nay lôi lại topic này, để hoang lâu quá mà vẫn chưa kết thúc, thật là áy náy.

"Treasury" là công trình ấn tượng nhất ở Petra, nhưng nơi đây không chỉ có thế.

Những công trình khắc sâu vào đá dần mở ra ở cuối hẻm núi, màu sắc cũng lạ lùng hơn. Những vân đá đỏ rực lên trong ánh sáng buổi chiều

Những đứa trẻ theo cha chúng đi khám phá. Có thể chúng chưa hiểu gì, nhưng chúng đã cảm nhận về sự rộng lớn của thế giới ngay từ thuở còn thơ, sau này máu phượt chắc sẽ tràn ngập.

Một dãy dài các công trình, nơi đây đơn giản được gọi là "the Wall" - bức tường. Bức tường của những điêu khắc, kiến trúc kì vĩ

Chơ vơ trên núi, cũng là một tác phẩm



Gần đó là một nhà hát ngoài trời

Những chỗ này người ta vẫn chưa thống nhất chức năng của nó là gì: Hầm mộ? Nơi cất trữ lương thực, tài sản? Hay nơi ở của người xưa?




Trên vách núi hiện ra Urn Tomb - Lăng mộ vua của xứ này từ những năm đầu Công nguyên. Người ta đặt tên cho những ngôi đền vì cho rằng đó là lăng mộ. Có thể là lăng mộ thật, cũng có thể chỉ là nơi làm lễ khi các vị vua băng hà, còn thi thể được chôn sâu vào nơi đâu không ai rõ.

Công trình bên kia là Silk Tomb - mang tên đó vì vân đá như tấm lụa.

Rồi Corinthian Tomb với những cây cột corinthine, rồi Palace Tomb,... nói chung được gọi là Royal Tomb.




Đứng trước những công trình này, không thể không lặng người thán phục công sức của người xưa. Họ đã mất bao nhiêu năm để đục vào đá thành những tác phẩm này??

Vân của đá, bên ngoài và bên trong

 Originally Posted by danngoc 

Nhìn đến đây thì có thể suy ra cái này là mới trùng tu

Công trình tiêu biểu và nằm ở vị trí hoành tráng nhất, ngay đầu tiên mà. Trong các bức tranh cũ thì một cây cột ở mặt tiền trước kia đã đổ rồi, nay được dựng lại.

Công trình Treasury hồi xưa lên phim trong series Indiana Jones mình còn nghĩ là phim trường dựng cảnh thôi, ai ngời là có thật.

05-08-2013, 03:39 PM

Đăng nốt cho trọn topic.

Con người đời nay trước kì quan của con người đời xưa tạo dựng

Đứng từ Royal Tombs nhìn ra, thung lũng Petra còn trải dài rộng phía trước. Con đường xa xa kia còn dẫn vào một triền núi khác, nơi có những đền đài đang dang dở. Tiếc rằng chúng tôi đã không còn đủ thời gian để đến nơi đó...



Chính giữa khu đất kia vốn là một ngôi đền thờ rất lớn, nhưng nay đã đổ hết, chỉ còn nền và chân cột. Xung quanh vẫn còn nhiều dấu tích đền đài từ hàng nghìn năm trước.




Gian phòng rộng nhất đục vào đá ở đây, trống trơn.

Xưa kia, chắc hẳn nơi đây phải được trang hoàng xa hoa với vô số báu vật của hàng trăm năm văn hiến thành phố này. Cũng không biết dưới nền đá này có còn những điều bí mật nào đang chờ khám phá hay không.






Có phải hậu duệ của những người xưa kia đã xây dựng nên thành phố này?



Và chúng tôi, những người từ phương xa



Trước công trình vĩ đại chỉ biết thán phục



Còn những đứa trẻ này vẫn ngày ngày lên xuống, chắc chúng thấy thật bình thường




Chúng tôi luyến tiếc rời đi, trong khi chiều đã nhập nhoạng



Quay trở lại hẻm núi SIQ, trong lòng nuối tiếc, và phân vân không biết có bao giờ mình còn quay lại nơi đây?






Có bao giờ quay lại ????